حیرتی تونی یا حیرتی کاشانی

حیرتی تونی (وف ۹۶۱ ق) شاعری که در عهد شاه طهماسب صفوی می‌زیست و چند گاهی ملازم درگاه او بود. بعضی از تذکره‌نویسان نسبت وی را بخاری نوشته‌اند. سام‌میرزا درباره‌اش نوشته است: «مشهور است، از مروست، اما خود می‌گوید که از تونم ...» به گفتۀ اکثر تذکره‌نویسان وی در اوایل جوانی هجو بسیار می‌گفته است. سام‌میرزا می‌گوید: «بین او و وحیدی قمی اهاجی بسیار واقع شده و حسن روملو گوید که میان حیرتی و مولانا سلطان محمد صدقی استرآبادی که از مشاهیر شاعران بود، پیوسته به واسطۀ بحث شعر نزاع بود»؛ به سبب همین کارها و تجاهر به لاابالیگری بود که چندی مغضوب شاه طهماسب شد و به گیلان گریخت و سپس به علت قصیده‌ای که در منقبت امیرمؤمنان (ع) سرود، بخشیده شد و بار دیگر به پایتخت شاه طهماسب بازگشت. وی در پایان عمر به کاشان رفت و همان‌جا نیز درگذشت. حسن روملو که از معاصران وی است، وفاتش را ذیل وقایع ۹۶۱ ق آورده است، بنابراین قول آذر در آتشکدۀ آذر که می‌گوید: «... آخرالامر در کاشان ظالمی به طمع مال او را کشته و کان ذلک فی سنه ۶۹۷ ...» خطاست. حسن روملو آثار حیرتی را منظومات، قصاید، دیوان غزلیات و بهجةالمباهج و قصیده‌ای مصنوع که در جواب خواجه سلمان ساوجی گفته و از قزوینی‌ها شکوه نموده، ذکر نموده است. در انتساب کتاب بهجةالمباهج به حیرتی تونی اشتباه روی داده است، زیرا بهجة‌المباهج کتابی است از حسن سبزواری در تاریخ اقوال پیامبر و آل‌علی و در واقع حیرتی آن ‌را به نظم درآورده است که مشتمل بر ۲۱۶۰۰ بیت است و به بحر خسرو و شیرین گفته شده و به تصریح خود شاعر نام این منظومه کتیب معجزات است که به تاریخ ۹۵۳ ق پایان یافته است. ذبیح‌الله صفا در کتاب حماسه‌سرایی در ایران این اثر را شاهنامۀ حیرتی خوانده است و هم او نیز در کتاب تاریخ ادبیات در ایران و هم‌چنین احمد منزوی در فهرست مشترک آن را بهجةالمباهج و از سراینده‌ای ناشناس ذکر کرده، در حالی که شاعر در انتهای کتاب به‌نام آن اشاره می‌کند. شاهنامۀ حیرتی از منظومه‌های حماسی نادری است که به بحر هزج مسدس مقصور (یا محذوف) سروده شده و موضوع آن جنگ‌های پیامبر و بزرگان مذهب شیعه است و ۲۰۰۰۰ بیت دارد.

آتشکدۀ آذر (۱/ ۱۶۱- ۱۶۲)؛ اثرآفرینان (۲ /۳۰۳-۳۰۴)؛ تاریخ ادبیات در ایران (۵/ ۵۸۶- ۵۸۸).