زلالی خوانساری

زلالی خوانساری، محمدحسن (وف ۱۰۲۵ ق) شاعری که متخلص به «زلالی» بود. زلالی در خوانسار به دنیا آمد و هم‌عصر شاه عباس اول صفوی و ملک‌الشعراء دربار وی بود. شاگرد میرمحمد باقر داماد بود و او و شیخ بهایی و شاه عباس صفوی و وزیرش میرزاحبیب‌الله صدر را مدح می‌کرد. وفات او را به اختلاف نقل کرده‌اند، اما ۱۰۲۵ ق درست‌ترین تاریخ به نظر می‌رسد. شهرت وی به سبب هفت مثنوی است که از او بجا مانده است. از آثارش می‌توان شعلۀ دیدار؛ محمود و ایاز؛ حسن گلوسوز؛ آذر و سمندر؛ سلیمان‌نامه؛ ره و خورشید و میخانه را نام برد. مجموعۀ این هفت مثنوی به نام هفت سیاره؛ هفت آشوب؛ سبعۀ سیاره؛ سبعۀ زلالی و هفت گنج خوانده شده است. از دیوان قصاید، غزلیات و رباعیاتش در تذکره‌ها ابیات ‌و نمونه‌هایی نقل شده است، اما همۀ آن تذکره‌ها توصیف هفت مثنوی اوست. زلالی در تنظیم این مجموعه از هفت مثنوی خواسته از شاعرانی چون امیرخسرو دهلوی، امیرعلیشیر نوایی و عبدالرحمان جامی پیروی کند. تنظیم سبعۀ زلالی، پس از مرگ او انجام گرفت و آن‌را شیخ عبدالحسین کمره‌ای و ملاطغرای انجام دادند و پس از گرد آوردن و تنظیم سبعۀ زلالی مقدمه‌ای به نثر و نظم بر آن نوشته شد و مثنویات زلالی را به این نظم یاد کردند: حسن گلوسوز؛ شعلۀ دیدار؛ میخانه؛ ذره و خورشید؛ آذر و سمندر؛ سلیمان‌نامه و محمود و ایاز. همین مثنویات را نصرآبادی و آذر بیگدلی ذکر کرده‌اند و از میان ‌آنها محمود و ایاز از همه مفصل‌تر و ظاهراً آخرین منظومه از منظومه‌های زلالی است. زلالی منظوم‌هایش را با نظم و ترتیب و تقدم و تأخر خاصی نسرود، بلکه بیشتر ‌آنها را با هم آغاز نموده و گاهی چند بیتی از هر یک را سروده و ثبت کرده است. شرح سبعۀ زلالی به نظمی که در مقدمۀ ملاطغرا آمده چنین است: حسن گلوسوز منظومه‌ای است عرفانی در برابر مخزن‌الاسرار نظامی در حدود ۴۴۵ بیت با مقدمه‌ای از شاعر که به‌نام شاه عباس ساخته شده است. شعلۀ دیدار که منظومه‌ای است عرفانی بر وزن مثنوی ملای روم به نام شاه عباس با مقدمه‌ای به نثر از شاعر و در ۲۰۰ و چند بیت. میخانه که آن هم منظومه‌ای است عرفانی بر وزن حدیقة‌الحقیقه سنایی در۳۶۷ بیت و با مقدمه‌ای به نثر از شاعر. ذره و خورشید داستانی است تمثیلی در بیان عشق میان ذره و خورشید، بر وزن سبحة‌الابرار جامی با مقدمه‌ای به نثر از شاعر. آذر و سمند یا گل و بلبل که منظومه‌ای است کوتاه در بیان عشق آذر و سمندر بر وزن لیلی و مجنون نظامی. سلیمان‌نامه یا سلیمان و بلقیس در داستان عشق سلیمان و بلقیس که از موضوعات رایج زمان و جانشین داستان دینی و عشقی یوسف و زلیخا بود و چند تن از شاعران از آن برای نظم مثنوی عاشقانه استفاده کرده‌اند. سلیمان‌نامه بر وزن اسکندرنامۀ نظامی در ۵۸۹ بیت سروده شده است. محمود و ایاز مفصل‌ترین و مهم‌ترین منظومه از مثنویات زلالی خوانساری است. موضوع آن بیان عشق سلطان محمود غزنوی (۴۲۱ ق) به ایاز است و زلالی آن را در پاسخ خسرو و شیرین نظامی به‌نام شاه عباس سروده است. شمارۀ ابیات‌آن در بعضی از نسخ نزدیک ۴۷۰۰ بیت است. این منظومه را زلالی در سال ۱۰۰۱ ق آغاز کرده و در سال ۱۰۲۴ ق به پایان رسانده و بنابراین قسمت بزرگی از دوران شاعری خود را صرف آن کرده است و بعید نیست که این مثنوی نخستین منظومه از سبعۀ زلالی باشد که در طول زمان نظم مثنویاتی دیگر را هم همراه داشته، محمود و ایاز یک‌بار در لکنهو (۱۲۹۰ ق) و باری دیگر در تهران (۱۳۲۰ ق) چاپ شد. از سبعۀ او نسخ متعدد در دست است. زلالی خوانساری شاعری نوآور بود و روشی به تمام معنی در نحوۀ بیان فکرهایش داشت و از این راه ترکیبات تازه‌ای به وجود ‌آورد که گاه نامفهوم و نیازمند تفسیر و توجیه است و غیر از تشبیهات و استعارات، کنایه‌های زلالی هم در دریای مواجی از تخیل‌های دور و دراز و ایهام‌های دورند و گاه به چنان حدی از مطبوعی و دلپسندی می‌رسند که کمتر سابقه دارد.

تاریخ ادبیات در ایران (۵ /۹۶۵- ۹۷۶)؛ فرهنگ شاعران زبان پارسی از آغاز تا امروز (۱/ ۲۵۵).