نزاری قُهستانی بیرجندی

نزاری قُهستانی بیرجندی، حکیم سعدالدین بن شمس‌الدین بن محمد (۶۵۰-۷۲۰ یا ۷۲۱ ق) صوفی و شاعری که داعی اسماعیلی بود. وی متخلص به «نزاری» و در بیرجند در یک خانوادۀ زمین‌دار اسماعیلی به دنیا آمد. وی در شعر «نزاری» تخلص می‌کرد که تنها عنوان شاعر نبوده، بلکه در خاندان وی برای دیگر افراد نیز به کار می‌رفته است؛ اما شاعر از آن به صورت تخلص شاعرانۀ خود نیز استفاده کرده و آ‌ن‌را بارها در اشعار خود و به‌خصوص در پایان غزلیاتش آورده است و این عنوان نزاری بی‌تردید به سبب انتساب یا اعتقاد این خاندان به المصطفی لدین الله مشهور به نزار پسر المنتصر بالله فاطمی و برادر المستعلی بالله ابوالقاسم احمد بوده است. در کتاب هدایةالمؤمنین معروف به تاریخ اسماعیلیه آمده است که نزاری در قهستان از جملۀ داعیان اسماعیلیه بود. او و خاندانش از جملۀ معاریف و وجوه فرقۀ اسماعیلیه در قهستان بوده و به هر حال سمت اولویت و پیشوایی داشته؛ تولدش در اواسط قرن هفتم هجری و نزدیک به سال ۶۵۰ ق اتفاق افتاد یعنی مقارن تاریخی که هولاکوی مغول برای اتمام فتح ایران و برانداختن اسماعیلیه مأمور شده بود. با این حال نزاری بر مذهب خود باقی ماند و شمس‌الدین بن محمد پدر شاعر که مدتی از دوران شاعری پسر را نیز درک کرده بود، به تربیت او همت گماشت و او را به اثبات امامت اهل‌البیت و پیروی از آنها معتقد کرد و شاعر در جوانی ادبیات و علوم متداول زمان را در قهستان فرا گرفت و در عین حال در ایام جوانی به خدمات دیوانی پرداخت و همراه یکی از کارگزاران دیوان و به معاونت او در سال ۶۷۸ ق از شهر تون به جانب اصفهان روانه شد و از آنجا به تبریز رفت و به رکاب شمس‌الدین صاحبدیوان جوینی پیوست و او را چند بار مدح گفت و هم در رکاب او از تبریز به اران و گرجستان و ارمنستان و باکو و از آنجا به اربیل و ابهر رفت و سپس سفر دو سالۀ خود را خاتمه داد و به قهستان بازگشت و در آنجا ساکن شد و تأهل اختیار کرد و صاحب سه فرزند شد و در آنجا به خدمات دیوانی ادامه داد و حتی چنان‌که از اشعارش برمی‌آید وزارت گونه‌ای یافت، ولی بعد چند گاهی هم از دیوان طرد شد و به مصادرۀ اموال دچار گردید و باقی عمر را در انزوا گذراند و به جای تعهد اعمال دیوانی و شاعری، به دهقانی پرداخت. وفات او را فصیح خوافی در حوادث سال ۷۲۱ ق ضبط کرده است و بنابر اقوال دیگر و از آن جمله تقی‌الدین کاشی در خلاصة‌الاشعار به سال ۷۲۰ ق اتفاق افتاده است و در شهر بیرجند به خاک سپرده شد. نزاری علاوه بر شمس‌الدین محمد صاحبدیوان که در سفر تبریز به خدمت او رسیده و از او تربیت و تعلیم یافته، بعضی از رجال سیستان و خراسان به‌خصوص سلاطین کرت را نیز در اشعار خود ستوده است. کلیات نزاری مشتمل است بر قصاید، غزلیات، ترکیبات، ترجیعات، مقطعات و مثنویات دستورنامه (به بحر متقارب)، ادب‌نامه بر همان بحر، سفرنامه به بحر رمل مسدس مقصور و ازهر و مزهر بر وزن و به تقلید از شیرین و خسرو، مثنوی مناظرۀ روز و شب و مکاتبات منظوم. جامی در بهارستان آورده است که حافظ شیوۀ نزاری را تتبع کرده است.

تاریخ ادبیات در ایران (۳/ ۷۳۱- ۷۴۵).