گلهای جاویدان ۱۲۶

وین گلستان همیشه خوش باشد

از گلستان من ببر ورقی

وین گلستان همیشه خوش باشد

خفته را خفته كی كند بیدار

این كلام فلسفی كه با بیانی ساده، روان و بی تكلف و تصنع ادا شده از «سنائی» است: ابو المجد مجدود بن آدم مشهور به «حكیم سنائی غزنوی». وی در اوان جوانی به مداحی دربار غزنوی پرداخت و از این راه با اُمرا و دانشمندان و شعرای آن دوران مربوط گردید. اما چون از مناسک حج برگشت معاشرت با سالكین و اهل طریقت را بر خُلطه وآموزش با امیران مرجح شمرد. به سیر و سلوك و كسب فیض از محضر مشایخ صوفیه همت گماشت و از سرودن قصایدی در مدح بزرگان و صاحبان قدرت منصرف گشت. برای اولین بار در تاریخ ادبیات ایران به سرودن اشعار عرفانی پرداخت، اشعاری پر مغز و آمیخته به صفای صوفی.

از كیش و طریقتم چه پُرسی

عشق ست مرا طریقت و كیش

نخواهم من طریق و رسم طامات

نخواهم جز مِی و میخانه و جام

مرا مِی باشد و مسكن خرابات

نه محنت باشد آنجا و نه آفات

حكیم سنائی در اشعار خود بیشتر به معنا توجه داشته تا به لفظ و زیبائی كلام، و بدین سبب است كه مُنَقِدین سخن سنج اشعار او را محكم و پخته شمرده اند و اثر مشهور او حدیقة را بلیغ دانسته و استادیش را در سرودن مثنویات این اثر ادبی ستوده اند.

در دوران شاعری حكیم سنائی نیز مانند زندگانی پس از تحصیلش دو مرحلۀ متمایز مشهود بوده. دوران نخستین كه شاعر جوان مانند رسامی تازه كار به تقلید از استادان پرداخته و سایه روشن های موضوع مورد نظر را از چیره دستان می آموزد. دوره دیگر كه خود كِلك را مبتكراً به گردش آورده و به وصف ممدوح و معشوق و محسوسات می پردازد و با تشبیهات و استعارات هنر و شخصیت خود را به چشم و دل صاحب نظران و صاحب دلان می كشاند. چنانكه از بعضی از قصایدش برمی آید در مرحله نخستین به اقتفای منوچهری دامغانی و فرخی كوشیده است. منوچهری گفته:

جسم ما زنده به جان و جان تو زنده به تن

ای همیشه دل به حرص و آز كرده مُرتـَهَن

داده یكباره عِنان خود به دست اَهِرمَن

سنائی غزنوی(قصیده)

ونیز در این قصیده كه از بهترین قصائد اوست:

نه فقط سبك و بحر را تقلید نموده، بلكه مصرعی هم از «فرخی» در آن تزئین نموده است:

«چو رأی عاشقان گردان، چو طبع بیدلان شیدا»

مكن در جسم و جان منزل، كه این دون ست و آن والا

مگردانم درین عالم ز بیش آزی و كم عقلی

قدم زین هردو بیرون نِه، نَه اینجا باش و نه آنجا

چو رأی عاشقان گردان چو طبع بیدلان شیدا

سنائی غزنوی(قصیده)

در دوران دومین شاعری است كه آثار جذبه و شوق عرفانی به خوبی هویداست. در این دوران است كه شاعر عرفانی چنانكه از اخبار و اشعار برمی آید به مقام تزکیه نفس رسیده، به عشق ازلی پی برده و دل را به انوار عشق معشوق یكتا تجلی بخشیده و به مفاهیم و مضامین عرفان عاشقانه و عابدانه پرداخته است.

تا جهان باشد نخواهم در جهان هجران

تا حدیث عاشقی و عشق باشد در جهان

عشق عاشقم بر عشق و هرگز نشكنم پیمان عشق

نام من بادا نوشته بر سر دیوان عشق

آواز: حسین قوامی

تا دل من صید شد در دام عشق

آن بلا كز عاشقی من دیده ام

من خود از بیم بلای عاشقی

در زمانم مست و بی سامان كند

این عجب تر كز همه خلق جهان

جان و دین و دل همی خواهد زمن

جان و دین دل فدا كردم بدو

باده شد جان من اندر جام عشق

باز چون افتاده ام در دام عشق

بر زبان می نگذرانم نام عشق

جام شورانگیز دُرد آشام عشق

نزد من باشد همه آرام عشق

این بُد ست از سوی جان پیغام عشق

تا مگر یك دم بر آید كام عشق

دکلمه:روشنك

سنائی به سال ۵۴۵ در گذشت و از خود علاوه بر قصائد و غزلیات و رباعیاتی كه در دیوانی جمع است و بالغ بر سیزده هزار بیت، آثار دیگری نیز مانند حدیقة، سیر العباد، كارنامه، عشق نامه، عقل نامه و قریب نامه باقی گذارده كه مشهور ترین آنها حدیقة است كه بنظر گوهر شناسان ادب شاهكار اوست؛ هم از حیث معنای و مفاهیم عرفانی و هم از نظر روانی و بلاغت كلام.

تا ما به سر كوی تو آرام گرفتیم

در آتش تیمار تو تا سوخته گشتیم 

از مدرسه و صومعه كردیم كناره 

خال و كُلـَه تو صنما دانه و دام ست

امروز چه ار صحبت ما گشت بریده

اندر صف دلسوختگان نام گرفتیم

در كنج خرابات مِی و جام گرفتیم

در میكده و مِصطـَبه آرام گرفتیم 

ما در طلب دانه ره دام گرفتیم

این نیز هم از صحبت ایام گرفتیم

سنائی غزنوی(غزل)

ماهرویا در جهان آوازهٔ آواز تست

هر كجا نظمی ست شیرین قصه های عشق تست

كارهای عاشقان ناساخته از ساز تست

هر كجا نثری ست زیبا نامهای ناز تست

سنائی غزنوی(غزل)

این هم گلی بود جاویدان از گلزار ادب ایران، گلی كه هرگز نمیرد. شب خوش.

آنچه به سمع رسید برنامۀ شماره ۱۲۶ گلهای جاویدان بود که با همکاری آقایان عبادی، فاخته ای، مجد و

پرویز یاحقی تنظیم یافته. ضرب از حسین و امیرناصر افتتاح. گفتار راجع به حکیم سنائی غزنوی. آهنگ به ترتیب ماهور، سه گاه و شور.

(دیوان سنائی به تصحیح مدرس رضوی)

نخواهم من طریق و راه طامات مرا مِی باید و مسكن خرابات

تا مگر یك ره بر آید كام عشق