گلهای جاویدان ۱۲۸

دکلمه: روشنك

به چه كار آیدت زگل طبقی

گل همین پنج روز و شش باشد

از گلستان من ببر ورقی

وین گلستان همیشه خوش باشد

سعدی,گلستان( مثنوی در بحر خفیف)

امشب نیز صحبت از حكیم سنائی غزنوی است و استاد معزز دكتر لطفعلی صورتگر سخنانی در باره موسس مكتب شعر عرفانی ایراد می نمایند. استاد خود خواستار آن شده اند كه گفتارشان با آهنگی توام باشد. شاید استاد عالیقدر را نیز عقیده بر این باشد كه شعر و موسیقی را سرچشمه یكی است و دل منشاء الهام هر دو.

گوینده: دکتر لطفعلی صورتگر

هُراس (Horace) كه بزرگترین سخن سرایان روم كهن است در منظومه مشهور خویش گفته است كه شاعر باید

در هر یك از آثار خود وحدت حال داشته باشد. بدین كیفیت كه اگر سخن از عشق و مهجوری و مشتاقی می گوید و بار گدائی دلبند پشت او را خمیده ساخته، ناله سوزناك می كشد و آتشی كه در سینه خویش افروخته دارد عالمی را می سوزاند، باید گفتار حكیمانه و پند و اندرز و موعظه و نصیحت را به كناری نهد و هر گاه

به دنیا پشت پا زده، جهان فانی را از دیده مرد سرد و گرم روزگار كشیده كه سمند عمرش از تكاپو ایستاده است

می نگرد، و جنگ و صلح و عشق و علاقه و بغض و عناد مردم گیتی را خیالی و خوابی می داند، سخن از عشق و درویشی و انگشت نمائی و ملامت شایسته و برازنده او نخواهد بود. همینطور جوانی كه خویشتن را در زی پیران در آورد و مانند آنان به تعلقات حیات با بی اعتنائی بنگرد، مانند پیری كه بیشرمانه جوانی كند و هر ساعت دل از تاب و تپش افتاده خود را در گرو عشق دلارامی نهد مانند ریشخند صاحب نظران بصیر خواهد بود و آثار طبع و تراوش ذوق هیچیك را در دل سخن شناسان تاثیری نیست، چرا كه گفتارشان از دل برنخاسته و از همین نظر در دل دیگران نخواهد نشست. كمال سخن ِ شاعر رومی را در آثار "حكیم ابوالمجد مجدود بن آدم سنائی شاعر بزرگ سده ششم هجری می توان یافت و در تتبع دیوان قصائد و غزلیات وی میتوان دو سنائی مختلف را با افكار و آرمانهای متفاوت مشاهده كرد. یكی سنائی جوان كه در دربار مسعود، پسر سلطان ابراهیم غزنوی و بهرام شاه و اوائل فرمانفرائی سلطان سنجر سلجوقی می زیسته و با درباریان و مردم رامش طلب حشر و آمیزش داشته ودر عشق مجازی جسور و بی پروا بوده و از رسوائی نمی هراسیده و حتی انگشت نما شدن در این سرگرمی های جوانی را مایه افتخار و مباهات خویش می پنداشته است؛ دیگر سنائی سالخوردِ صاحب حدیقة، كه نهیب افسانه مانند لای خوار گلخنتا او را منقلب ساخته و از جهان و فریبندگی های آن اعراض كرده با تزكیه نفس و صفای ضمیر و گردش در جهان حقایق و عرفان، روزگار گذرانده است. از اشعار دوران جوانی او شراب می چكد و زیر بار و خار سمرقندی را به نظر صاحب نظران می آورد و دل آدمی را به وسوسه تمتع از آنچه حیات را چاشنی می بخشد می كشاند و جهان مادی و لذائذ جسمانی را دل انگیز جلوه می دهد.

ای ازل دایه بوده جان ترا

از برای خُمار مستانت

از برون تن تو بتوان دید

ای وفا همعنان عنای ترا

نافرید آفریدگار مگر

چند زیر لبم دهی دشنام

می بدان آریم كه بر خیزم

وی خرد مایه داده كان ترا

نوش دان كرده بوسه دان ترا

از لطیفی درون جان ترا

وی بقا همنشین نشان ترا

جز زیان مرا زبان ترا

تا ببندم میان زیان ترا

بوسه باران كنم لبان ترا

سنائی غزنوی(قصیده)

یا این غزل:

ای قوم مرا رنجه مدارید عَلی الله

گر هیچ زیادی نَهمی بر لب او بوس**

آن خُم كه بر او مُهر مُغان ست نهاده

دلدار مرا پیش من آرید عَلی الله*

یك بوسه به من صد بشمارید عَلی الله

اِلا به من مُغ مسپارید عَلی الله

سنائی غزنوی(غزل)

ای من مه نو به روی تو دیده

تو نیز زبیم خصم اندر من

كی باشد كی كه در تو آویزم

تو روی مرا به ناخوران خسته 

واندر تو به ماه نو بخندیده

از دور نگاه كرده دزدیده

چون در زر و سیم مرد نادیده

من دو لب تو به بوسه خوائیده

سنائی غزنوی(غزل)

شوق و شور جوانی و التهاب و مستی در دل شاعر جوان لبریز است كه قطراتی از آن از نوك خامه وی بر صفحه می افتد و كتاب و صفحات و نویسنده و خواننده را به رقص و طرب می آورد. با این همه طبع بلند و پخته و ورزیده او در انتخاب الفاظ عزم و گوارا و دستچین شده خرق عادت می كند و مانند بهترین رامشگران،پایكوبی و دامن افشانی را در هر بیت تندتر و سریعتر می سازد تا ما را به گردش دوارانگیز زیبائی مست لذت و شادمانی بسازد. اما سنائی كهنسال همانقدر كه در تجربه و مشاهده فراز و نشیب روزگار و پرواز در آسمان حقایق استادتر شده، همانقدر هم سمند آرزویش از تك و تاز افتاده و اصلا با داشتن آرزو دشمن است كه می فرماید:

آرزو ها را رو فروشوییم از دل كآرزو

شیوه آبستانانست و نه ما آبستنیم

سنائی غزنوی(قصیده)

این سالخورده زنده دل دیگر در پی لذائذ مادی نیست بلكه سخنش همه پند و اندرز و فكرش متوجه جهانی وسیع و بی پایان است كه مادیات در آن از ارزش و بها افتاده، وآن گوهر هایی كه ارج و ارزشی دارند همان گوهرهای معنی و حقیقت اند. در این دوره بحوری را كه برای بیان افكار خویش بر می گزیند بحوری است كه بتواند بار افكار طولانی را بِكِشد و هر گاه چالاكی اسبان تیز تك را ندارد مانند شتران مست، پهنه معانی را با آهستگی و وقار در نوردد چنانكه در غُرر قصائد او این نكته بخوبی هویداست:

در وصف این زمانۀ ناپایدارِ شوم

گفتا زمانه ما را مانند دایه ایست

گرداند او بدست شب و روز و ماه و سال

گوئی سفیه بود فلان شاید ار بِمُرد

گوئی زبعد ما چه كنند و كجا

خود یاد ناوری كه چه كردند و چون شدند

سرگشته شد سنائی یارب تو ره نمای

بشنو كه مختصر مثلی زد حكیم ما

بسته در او امید رضیع و فطیم ما

چون دال منحنی الف مستقیم ما

چون آن سفیه مُرد نمیرد حكیم ما؟

روند فرزندکان و دختركان یتیم ما

آن مادران و آن پدران قدیم ما

ای رهنمای خلق و خدای علیم ما

سنائی غزنوی(قصیده)

دکلمه: روشنک

ای دیدن تو حیات جانم

دلسوخته ای به آتش عشق

دردیست مرا در این دل از عشق

تا گوش همی شنید نامت

ای عشق تو بر دلم خداوند

نادیدنت آفت روانم

بفروز به نور وصل جانم

درمانش جز از تو می ندانم

جز نام تو نیست بر زبانم

من بندۀ عشق جاودانم

آواز: غلامحسین بنان

ای دیدن تو حیات جانم

دل سوخته ای به آتش عشق

بی عشق وصال تو نباشد

دردیست مرا درین دل از عشق

تا گوش همی شنید نامت

ای عشق تو بر دلم خداوند

نادیدنت آفت روانم

بفروز به نور وصل جانم

جز نام زعیش بر زبانم

درمانش جز از تو می ندانم

جز نام تو نیست بر زبانم

من بندۀ عشق جاودانم

سنائی غزنوی(غزل)

ماهرویا در جهان آوازۀ آواز تُست

هر كجا نظمی است شیرین قصه های عشق تست

كار های عاشقان ناساخته از ساز تُست

هر كجا نثری ست زیبا نامهای ناز تست

سنائی غزنوی(غزل)

آواز: غلامحسین بنان

ماهرویا در جهان آوازۀ آواز تُست

هر كجا نظمی ست شیرین قصه های عشق تُست

بازِ عشقت جمله بازآن را چو تیهو صید كرد

صد هزاران دل فدا بادا دلی را كو ز عشق

هر كجا چشمیست بینا بارگاه عشق تُست

كار های عاشقان ناساخته از ساز تُست

هر كجا نثری ست زیبا نامهای ناز تست

هست عالی همت آن بازی كه صیدِ بازِ تُست

سال و ماه و روز و شب مشغول شاهد باز تُست

هر كجا گوشیست والا عاشق آواز تُست

سنائی غزنوی(غزل)

این هم گلی بود جاویدان از گلزار ادب ایران، گلی كه هرگز نمیرد. شب خوش.

* معشوق مرا پیش من آرید عَلی الله (دیوان سنائی به تصحیح مدرس رضوی)

** گر هیچ ز یاری نَهمی بر لب او بوس (دیوان سنائی به تصحیح مدرس رضوی)