گلهای جاویدان ۱۴۶

گلهای جاویدان 

به چه کار آیدت ز گل طبقی

گل همین پنج روز و شش باشد

از گلستان من ببر ورقی

وین گلستان همیشه خوش باشد

شاعری كه امشب از او سخن می گوئیم خاقانی شروانی از سرایندگان بنام قرن ششم هجری قمری است كه پدر بدیل نامیدش و بعد ها به افضل الدین مشهور گردید و به خاقانی متخلص و معروف.

خاقانی كه به سال ۵۲۰ هجری قمری دیده به دنیا گشود فرزند پدری درودگر موسوم به علی است و مادری عیسوی مستطوری كه تازه به دین اسلام مشرف شده بود و شغلش طباخی، ولی تربیت و تعلیمش به مراقبت و تحت نظر مستقیم عمویش كافی الدین عمرابن عثمان، كه از اطبای دانا و بنام آن زمان بود، انجام یافت و تا سن بیست و پنج سالگی كه عَمّ فاضلش بدرود حیات گفت به تحصیل مشغول و به «حقایقی» متخلص بود. افضل الدین بدیل پس از مرگ عَم در سلك شاگردان ابولعلاء گنجوی در آمد و چون به دربار خاقان اكبر منوچهر شروان شاه به معرفی استاد راه یافت با اجازه او به خاقانی متخلص گردید و به خاقانی شروانی مشهور. خاقانی مردی دین دار بود و اعتقاد محكم به مبانی مذهبی داشت چنانكه دوبار به زیارت كعبه مشرف شد و در سفر اولین، قصیده ای شیوا در مدح خانه خدا سرود كه خواص مكه به آب زر نوشتند. خاقانی شروانی نسبت به ایران كهن علائق و تعصبی وافر داشت.

هان ای دل عبرت بین از دیده نظر كن هان

یك ره ز ره دجله منزل به مدائن كن *

دندانۀ هر قصری پندی دهدت نو نو

گوید كه تو از خاكی و ما خاك توایم، اكنون

از نوحۀ جقد الحق مائیم به درد سر

ایوان مدائن را آیینۀ عبرت دان

وز دیده دوم دجله بر خاك مدائن ران

پند سر دندانه بشنو زبُنِ دندان

گامی دو سه بر ما نه، اشكی دو سه هم بفْشان

از دیده گلابی كن، درد سر ما بنشان

دکلمه (نامعلوم):

ما بارگه دادیم، این رفت ستم بر ما

از خون دل طفلان سرخاب رخ آمیزد

کسری و ترنج و زر، پرویز و بِهِ و زرّین

بر قصر ستمكاران تا خود چه رسد خَذلان

این زال سپید ابرو، وین مام سیه پستان

بر باد شده یكسر، با خاك شده یكسان

آنچه به سمع رسید بیتی چند از قصیده ای است كه خاقانی پس از دیدن ایوان مدائن كه یكی از آثار عظمت ایران باستان و تجلی تمدن زمان ساسانیان بلاخص دوران انوشیروان دادگر است سروده؛ قصیده ای شیوا، عبرت انگیز كه هر خواننده و مستمعی را سخت متاثر می سازد.

شعر خاقانی محكم و پر مغز است و بیانش تازه و حاكی از دقت و دانش و حكمت عمیق و با آنكه این سخن سرا در زمانی می زیسته كه سخنوران بزرگ و نامی سخن و معنا را رُفته و هر چه باید گفت، گفته بوده اند، او شیوه های نو و مضامین تازه و لطیف در شعرش آورده است.

شیوۀ تازه نه رسم باستان آورده ام

غزل خاقانی با آنكه قرن ششم آغاز غزلسرایی است با لطف و جالب است تا بدان حد كه سخنورانی چون مولانا، سعدی و حافظ از ابیاتش تضمین و یا از غزل های شیوایش استقبال نموده اند. خاقانی به تمام مظاهر زیبای طبیعت خاصه صبح و صبحدم علاقه فراوان دارد و چون عارفی كه هر آنچه زیبایی است نموداری از جمال الكمل ازلی بداند با بیانی كه از اعماق دل برخواسته، خوبی و زیبایی را ستوده و از این ذوق و جذبه عرفانی الهام گرفته است.

دکلمه (نامعلوم): 

آمد نفس صبح و سلامت نرسانید

یا تو به دم صبح سلامی نسپردی

من نامه نوشتم به كبوتر بسپردم

بر باد سپردم دل و جان تا به تو آرد

عمریست كه چون خاك جگر تشنۀ عشقم

خاقانی ازین طالع خود كام چه جویی

بوی تو نیاورد و پیامت نرسانید

یا صبحدم از رشك سلامت نرسانید

افسوس كه بختم سوی بامت نرسانید **

زین هر دو ندانم كه كدامت نرسانید

و ایام به من جرعه جامت نرسانید

كو چاشنی كام به كامت نرسانید

خاقانی شروانی (غزل)

عشاق بجز یار سرانداز نخواهند

آنان كه چو من بی پر و پروانۀ عشقند

بی عشق زخاقانی چیزی نگشاید

خوبان بجز از عاشق جانباز نخواهند

جز در حرم جانان پرواز نخواهند

بی فصل گل، از بلبل آواز نخواهند

خاقانی شروانی (غزل) 

هر خشك و تر كه داشتم از غم بسوختم

چندین هزار نافۀ مشك امید را

هر ساعت این خروش بر آید مرا ز دل

هر جوهری كه بود بر این سقف لاجورد

نیمی بسوختم دل خاقانی از جفا ***

هرخشك و تر كه داشتم از غم بسوختم

هر بال و پر كه داشتم از دم بسوختم

بر مجمر نیاز، به یك دم بسوختم

كای عم! بسوختم، زغم، ای عم! بسوختم

از شعله های آهِ دمادم بسوختم

نیمی دگر كه مانْد به ماتم بسوختم

هر بال و پر كه داشتم از دم بسوختم

خاقانی شروانی (غزل) 

این هم گلی بود جاویدان از گلزار بی همتای ادب ایران گلی كه هر گز نمیرد. شب خوش.

* یك ره ز لب دجله منزل به مدائن كن (دیوان خاقانی به تصحیح استاد سجادی)

** چه سود كه بختم سوی بامت نرسانید (دیوان خاقانی به تصحیح استاد سجادی)

*** نیمی بسوختم دل خاقانی از عَنا (دیوان خاقانی به تصحیح دکتر کزّاری)