ظهوری ترشیزی

ظهوری ترشیزی، نورالدین محمد (وف ۱۰۲۴- ۱۰۲۶ ق) شاعر و نویسنده‌ای که متخلص به «ظهوری» و ملقب به «ملک‌الشعراء» بود. وی در روستای جَمند از توابع ترشیز به دنیا آمد و در سرزمین هند نام‌آور شد و همان‌جا نیز درگذشت. در جوانی به کسب ادب و دانش در خراسان پرداخت، سپس به یزد رفت و در آنجا به شاعری پرداخت و با گروهی از اهل ادب معاشرت نمود و در همان دیار با وحشی بافقی آشنایی و مصاحبت یافت. پس از آن چند گاهی به شیراز عزیمت کرد و در آنجا با درویش سالک شیرازی، شاعر و نقاش و مذهّب معروف، دوستی و ملازمت پیدا کرد. سپس قصد هند کرد و وارد دکن شد و در بیجاپور به درگاه عادل‌شاهیان رسید و به ملازمت شاه ابراهیم ثانی رسید و او را مدح گفت. آشنایی ظهوری با ملک قمی هم در همین ناحیۀ دکن و در بیجاپور اتفاق افتاد و به مواصلت ظهوری با دختر ملک انجامید و از آن پس دو شاعر با یکدیگر بسر بردند و در ایجاد بعضی آثار با هم همکاری داشتند. ظهوری پس از چندی آهنگ حجاز کرد و در بازگشت به هند در احمدنگر پایتخت نظام‌شاهیان به خدمت عبدالرحیم خان‌خانان رسید. دربارۀ مرگ ظهوری در برخی منابع آمده که او و پدر زنش ملک به سال ۱۰۲۴ ق در شورش‌های دکن کشته شدند، ولی در بیشتر مأخذ وفات ظهوری را سال ۱۰۲۵ ق دانسته‌اند و اسماعیل پاشا تاریخ این واقعه را در ایضاح‌المکنون سال ۱۰۲۶ ق ثبت کرده است و چون مرگ ظهوری یک سال بعد از وفات ملک (۱۰۲۵ ق) روی داده بود، همین تاریخ را باید درست‌تر دانست. ظهوری در نظم و نثر هر دو دست داشت و در این هر دو فن میان پارسی‌گویان و پارسی‌شناسان هند هم‌عهد خود شهرت یافت. نثر او به شیوۀ نثرهای مصنوع است که با سجع‌ها و آرایش‌های گوناگون و به کار بردن واژه‌های دشوار و کنایه‌ها و استعاره‌ها و مجازهای فراوان همراه است و به سبب شهرت و رواج در هندوستان به عنوان سرمشق فصاحت و انشا و ترسل و به صورت کتاب‌های درسی به کار رفته و از ‌آنها خاصه از سه نثر ظهوری نسخه‌ها پرداخته و چاپ‌ها شده است. آثارش عبارت‌اند از: دیباچۀ نورس که مقدمه‌ای است بر کتاب نورس خیال اثر ابراهیم عادل‌شاه والی بیجاپور؛ گلزار ابراهیم در ستایش ابراهیم عادل‌شاه که نامش در آغاز آن آمده و ظهوری آن را با همکاری ملک قمی فراهم آورده؛ چندنامه از ظهوری مانده، از جمله مکتوبی که به فیضی فیاضی نوشته و پنج رقعه و جز ‌آنها. دیوان او شامل قصیده، غزل، ترکیب‌بند، قطعه و رباعی ‌است که ۱۰۴۰۰ بیت است یا ساقی‌‌نامه‌اش که ۱۴۵۵۰ بیت دارد. در مجموعۀ رباعیاتش یک مجموعۀ شهرآشوب هم دیده می‌شود، رباعیات بسیاری دربارۀ عاشورا، شهیدان کربلا خاصه حسین بن علی (ع) و نیز در ستایش امامان دارد. گذشته از آنها‌ رباعیات عاشقانه و عارفانۀ بسیاری سروده و اعتقاد دینی و مذهبی او از رباعیاتش بیش از دیگر انواع شعر مشهود است. ساقی‌نامه ظهوری به نام نظام‌شاه برهان ثانی ساخته شده و هم از آغاز به سبب تازگی مطلب و برداشت‌های ویژۀ شاعرانه و عارفانه و تفصیل شهرت یافته است. قصاید ظهوری سرآمد آثار اوست که مانند قصیده‌گویان بزرگ پیشین تنظیم شده و اگرچه بیشتر سخن‌شناسان هم‌عهد و پس از او خواسته‌اند او را در این راه با استادان بزرگی از قبیل عمادی شهریاری و اثیر اخسیکتی مقایسه کنند یا تجدیدکنندۀ رسم استادان قدیم بشمرند، ولی حقیقت آن است که او در قصاید خویش بیشتر جانب لفظ را گرفته و از اطلاعات علمی خود در خلق تعابیر و تشبیهات و استعارات به رسم استادان قدیم استفاده می‌کرده و به ساختن قصاید مدحی طولانی توجه خاص داشته و دامنۀ مدح را گاه به وصف‌های گوناگون از ممدوح، خوی و کردار او، مجلس و بارگاه و شکوه و جلال وی، لشکرکشی‌ها، اسب و فیل و شمشیر و میدان‌های جنگ و پیروزمندی‌هایش می‌کشانیده و در این توصیف‌ها به تفصیل بسیار می‌پرداخته و قصاید را با تغزلات یا تشبیب‌هایی که میان همتایان پیشین معمول بوده، آغاز می‌کرده، اما از عهدۀ حُسن تخلص به سختی برمی‌آمده، یعنی غالباً نمی‌توانسته مانند استادان گذشته و با مهارت میان مقدمۀ قصیده و مقصود از آن یعنی مدح ممدوح ارتباطی ایجاد کند. غزلیات ظهوری از شاعران هم‌عهدش لطیف‌تر از دیگر انواع سخن اوست و در ‌آنها همان نازک‌خیالی‌ها و ظرافت‌هایی که در غزلیات قرن نهم هجری پیدا شده بود، ادامه دارد و در همان حال توجه‌اش به سختی‌های تازه و مضامین نو و بیان احساس‌های غنایی رقیق به خلق ترکیبات و به کاربردن عبارت‌‌ها و جمله‌های استعاری است، اما کلامش در این غزلیات همواره استوار و منتخب و مقرون به استحکام و خوش‌آوایی سخن قصیده‌گویان است.

تاریخ ادبیات در ایران (۵ /۹۷۷- ۹۸۸)؛ سیری در شعر فارسی (۳۷۶- ۳۷۷)؛ کاروان هند (۲ /۸۲۳- ۸۳۸).