علاء الدوله سمنانی

علاء الدوله سمنانی، رکن‌الدین ابوالمکارم احمد بن شرف‌الدین محمد بن احمد (٦٥۹-٧٣٦ ق) عارف و شاعری که از بزرگان تصوف ایرانی و نویسندگان قرن‌ هفتم و هشتم هجری بود. وی در خانواده‌ای از اعیان و بزرگان سمنان در روستای بیابانک به دنیا آمد. پدرش به ملك شرف‌الدین سمنانی، شهرت داشته و خود او با القاب متعدد از قبیل «علاءالدین» و «ركن‌الدین» و «شمس‌الدین» مشهور و موصوف به «سلطان المتألهین» بوده است. پدرش در دستگاه مغول وزارت داشت. در كودكی به فرا گرفتن فقه و حدیث و لغت و ادب پرداخت و در جوانی ملازم ارغون یكی از خوانین مغول بود. در سال ٦٨٣ ق زمانی كه بین لشكر ارغون با لشكر امیرالیناق سردار معروف سلطان محمد تكودار عم ارغون در حوالی قزوین جنگ درگرفت، ناگهان شیخ علاءالدوله را جذبه‌ای از جذبات حق دست داد، لباس فاخر دولتی را به یك سو افكند و خرقۀ صلاح پوشیده و به توبه و عبادت و ریاضت پرداخت و به سمنان بازگشت و روی به طریقت آورد. وی در زمان اباقا و ارغون‌شاه ایلخانی دارای مشاغل دیوانی و سیاسی مهمی بود. شیخ علاءالدوله سمنانی در تصوف معتقد به میانه‌روی بود و در زمینۀ اجرای دستورهای دین اسلام و سازگاری باورها با اصول دین سخت‌گیر بود. علاءالدوله مردی ثروتمند بود و چند بار نیز به سفر حج رفت. گسستن کامل او از خدمات درباری در سال ۷۰۵ ق و با اجازۀ الجایتوخان انجام گرفت. پس از سال ۷۲۰ ق، علاءالدوله در خانقاه سکاکیه معتکف شد. در سمنان از درویشی به نام اخی شرف‌الدین سعدالله که از صوفیۀ کبروی بود، تلقین ذکر یافت و چندی بعد به تشویق او به بغداد رفت و مصاحب شیخ نورالدین عبدالرحمان کسرقی اسفراینی از مشایخ تصوف بوده و ظاهراً خرقۀ ارشاد از او گرفته و به اشارت وی به عزلت نشست و به زیارت خانۀ خدا رفت و در بازگشت در بغداد در عزلت زیست و دائم به تلاوت قرآن و انواع ریاضت اشتغال داشته و عاقبت در سمنان در خانقاه سكاكیه یا شكاكیه منزوی شده، ولی این بار به ارشاد طالبان طریقت پرداخت و تمام ثروت و تمول خود را وقف فقرا و صوفیه كرد. رکن‌الدین سمنانی از منکران سرسخت وحدت وجود ابن‌عربی و از مشایخ برجستۀ طریقۀ کبرویه بود. بین او و شیخ عبدالرزاق کاشانی که از معاصرانش بود، مشاجرات بسیاری جریان داشت، وی سرانجام در صوفی‌آباد سمنان وفات یافت. خواجوی کرمانی از ارادتمندانش بود و گردآوری دیوان اشعار علاءالدوله سمنانی را نیز به وی نسبت داده‌اند. آرامگاه شیخ علاءالدوله سمنانی در روستای صوفی‌آباد، یکی از بناهای باستانی واقع در روستای صوفی‌آباد در شهرستان سمنان است. در آغاز بنایی رفیع و باعظمت بود که به دستور عمادالدین جمال‌الدین عبدالوهاب وزیر سلطان محمد خدابنده از خشت خام ساخته شد و سمنانی سپس خانقاهی بر آن افزود و در آنجا به ریاضت پرداخت و پس از مرگ در آنجا به خاک سپرده شد. بنای خانقاه و آرامگاه شیخ علاءالدوله سمنانی که بازماندۀ معماری پایان قرن هشتم هجری است، به علت نداشتن استحکام و بی‌توجهی رو به ویرانی نهاد؛ طوری‌که جز دو ستون ایوان بقیۀ بنا منهدم شده است. خواجوی كرمانی سال‌ها در صوفی‌آباد سمنان به جمع‌آوری اشعار شیخ و درك فیض از محضرش پرداخت. مصنفات علاءالدوله سمنانی را بالغ بر ۳۰۰ اثر برشمرده‌اند. از وی آثاری بر جای مانده که بیانگر دیدگاه مستقل او در باب عرفان و تصوف است، از جمله ملفوظات یا چهل مجلس، مجموعه کلمات او که شاگرد و مریدش امیر اقبال سیستانی آن را جمع‌آوری کرد؛ العروة لاهل الخلوة و الجلوة؛ دیوان شعر مختصری که خواجوی کرمانی گردآوری کرد؛ تتمه‌ای بر تفسیر نجم‌الدین دایه رازی؛ نجم‌القرآن فی تأویلات القرآن؛ مناظر المحاضر للناظر الحاضر، دربارۀ واقعۀ غدیرخم و شرح آیۀ تبلیغ؛ فضل‌الشریعة یا فضل‌الطریقة؛ قواعدالعقائد یا فوائدالعقائد؛ سربال البال فی اطوار سلوک اهل‌الحال و آداب‌الخلوه.

آتشکدۀ آذر (۱ /۴۰۹- ۴۱۲)؛ تاریخ عرفان و عارفان ایرانی (۵۵۳- ۵۶۳)؛ دنبالۀ جستجو در تصوف ایران (۱۶۸- ۱۷۸).