غزالی مشهدی

غزالی مشهدی (۹۳۶- ۹۸۰ ق) شاعری که ملقب به «ملک‌الشعراء» بود و در مشهد به دنیا آمد و در همان‌جا به تحصیل پرداخت و در شاعری شهرت یافت. در جوانی به دربار شاه طهماسب صفوی راه یافت، ولی به الحاد متهم شد، ناگزیر به هند رفت و علی قلیخان بن حیدر سلطان ازبک شیبانی او را به خدمت پذیرفت. غزالی منظومۀ نقش بدیع خود را که به نام شاه طهماسب آغاز کرده بود به‌نام علی قلیخان به پایان رساند. وی نخستین شاعری است که در دولت گورکانی هند مرتبۀ ملک‌الشعرایی یافت. غزالی در هند با شیخ فیض دکنی معاشر بود. عاقبت در احمدآباد گجرات درگذشت. از آثارش می‌توان گنج اکبری، شامل اشعاری در ستایش جلال‌الدین اکبر؛ آثار الشباب؛ اسرار مکتوم؛ سنت الشعراء که مجموعه‌ای است از قصاید، به نظم الفبایی با مقدمه‌ای به نثر؛ اسرار المکنونه؛ رشحات‌الحیات؛ مرآت‌الکنایات و دیوان شعر را نام برد. کلیات اشعار غزالی نسخه‌ای شامل بیشتر آثارش از قصیده، ترجیع، غزل، قطعه، رباعی و مثنوی است و مشتمل بر غزلیاتی است که به استقبال از ۲۰ غزل حسن دهلوی با مقدمه‌ای کوتاه از خود شاعر منتشر شده است. این مجموعه را غزالی به خواهش رکن‌السلطان محمد نیشابوری تنظیم کرد. گنج اکبری دارای اشعاری است که در ستایش جلال‌الدین اکبر سروده و یک مثنوی و چند قطعه که یکی از آنها در تاریخ ولادت نخستین پسر اکبر یعنی جهانگیر به سال ۹۷۷ ق است. آثارالشباب با مقدمه‌ای از غزالی آغاز می‌شود، از مقدمۀ این اثر  مشخص است که شاعر آن را به سال ۹۶۶ ق که ۳۰ سال تمام از عمرش می‌گذشت به قلم الفبایی آخر ابیات درآورد و به جلا‌الدین اکبر تقدیم کرد و آن چند سال پیش از تاریخی بود که خان زمان کشته و غزالی به دربار اکبر منتقل شود. این دیوان مشتمل بر مقدمه، قصاید، ترکیب‌بند، ترجیع‌بند، غزل به نظم الفبایی، مثنوی، قطعات و رباعیات است. اسرار مکتوم منظومه‌ای دربارۀ عشق عرفانی؛ سنت‌الشعراء که بیشتر قصاید این مجموعه در ستایش شاه طهماسب، بعضی در مدح خان زمان و اندکی در ستایش منعم‌خان و بعضی امیران دیگر هند است؛ نقش بدیع نوعی مثنوی است در حکمت و عرفان به پیروی از مخزن‌الاسرار نظامی با مقدمه‌ای کوتاه به نثر؛ نوعی مثنوی‌ در ذم یکی از عالمان دین که بر غزالی، عارف پیشۀ مسلمان تاخته و به الحادش فتوا داده بود. مثنوی دیگری در ذم قلیچ‌خان از امیران دوران اکبر، متخلص به «الفتی» است. آیینۀ خیال که مجموعۀ کوچکی از غزلیات و قطعات و رباعیات به نظم الفبایی آخر ابیات با مقدمه‌ای به نثر است. مرآت‌الصفات که به نام اکبرشاه سروده شده و قدرت آثار که هر دو به پیروی از مخزن‌الاسرار فراهم آمده است. غزالی شاعری توانا، فصیح، پُرکار و با ظرافت بود. قصایدش که در مدح شاه طهماسب، خان زمان، جلال‌الدین‌اکبر و بعضی دیگر از بزرگان عهد سروده، همراه با هنرنمایی‌هایی است که قصیده‌گویان قرن هشتم و نیمۀ اول قرن نهم هجری بسیار به ‌آنها دلبسته بودند و به همین دلیل در آنها التزام ردیف‌های گوناگون و گاه دشوار دیده می‌‌شود و تجدید مطلع‌های متعدد گاه به هفت ـ هشت بار در یک قصیده می‌رسد. در همۀ این چکامه‌ها، هم توانایی شاعر در سخنوری آشکار است، هم توانایی طبیعی و هم نیرویی که از راه کسب ادب و دانش برایش حاصل شده بود و در سراسر آنها سخنش استوار و جزیل و در همان حال روان و صریح است. استحکام و انسجام همراه با روانی کلام و صراحت معنی از ویژگی‌های سخن غزالی در همۀ اقسام شعر اوست. در غزلیاتش سادگی و روانی، سوز و حال و فصاحت را تکرار کرده است. ابیات منتخب بسیار بلند و زیبا در این غزلیات فراوان و تعبیرات و ترکیبات استعاری دلنشین در آنها زیاد است و نکتۀ قابل توجه آمیخته بودن اکثر آنها با اندیشه‌های عرفانی است که بنا بر عادت غزلسرایان عارف پیشه به طریق رمز و کنایه بیان می‌شود. مثنویات غزالی همه، خاصه نقش بدیع، در زمرۀ بهترین آثار دوران صفوی است و اشعارش روان، پخته، منتخب و صریح است و مضمون‌یابی‌های استادانه‌اش شبیه به مخزن‌الاسرار نظامی است. غزالی شاعری است که در تمام قرن دهم هجری کمتر نظیر دارد و از کسانی است که گویندگان بزرگ عهد پیش از خود را در همه قسم از اشعار زنده و مرتبۀ بلندشان را در سخنوری تجدید کرده است. از مقدمه‌ای که بر اجزای مختلف کلیات خود نوشته و از دیگر آثار منثورش توانایی وی در نثر، مرسل و مصنوع آن نیز هویداست. ابیاتش را ۵۰۰۰۰ بیت دانسته‌اند.

تاریخ ادبیات در ایران (۵ /۷۰۰- ۷۱۳)؛ فرهنگ سخنوران (۴۱۹).