اهلی شیرازی

اهلی شیرازی، شیخ محمد بن یوسف بن شهاب (۸۵۸- ۹۴۲ ق) شاعر و صوفی که دربارهای تیموری و ترکمان و صفوی را دیده و مدتی را به گوشه‌نشینی گذرانده و دورانی طولانی از میانۀ قرن نهم تا قسمتی از نیمۀ اول قرن دهم هجری را درک کرده است. وی در جوانی از شیراز به هرات رفت و چند گاهی در دربار سلطان‌حسین بایقرا بسر برد؛ اهلی از شاگردان علامه دوانی بود و در بیشتر علوم عهد خود به‌ویژه در علوم ادبی اطلاعات بسیاری داشت. توجه وی به آثار مصنوع، خود نشانه‌ای از همین اطلاعات مختلف ادبی در صنایع ملفوظ و معمیات و عروض و امثال ‌آنهاست. او قصیدۀ معروف مصنوع خود را در مدح امیرعلیشیر نوایی سرود. سپس به نزد سلطان یعقوب آق‌قویونلو رفت و قصیدۀ مصنوع دومی در مدح وی و مثنوی شمع و پروانه در ۱۰۰۰ بیت را به‌نام او سرود. پس از جلوس شاه اسماعیل صفوی به خدمت او پیوست و قصیدۀ مصنوع سوم را در مدح وی و مثنوی سحر حلال را در ۵۲۰ بیت به نام شاه اسماعیل صفوی سرود. پس از مرگ شاه اسماعیل به شیراز بازگشت و در همان‌جا درگذشت و در جوار تربت حافظ به خاک سپرده شد. از دیگر آثارش می‌توان دیوان اشعار مشتمل بر ۱۲۰۰۰ بیت؛ ساقی‌‌نامه؛ رسالۀ نغز؛ فوائدالفوائد؛ سّرالحقیقه؛ رسالۀ فی العروض؛ رسالۀ فی المعمیّ و زبدة‌الاخلاق را نام برد. اهلی در سرودن انواع شعر ماهر بود. قصاید خود را با عنایت به انوری، خاقانی، ظهیر، کمال اصفهانی و سلمان ساوجی سرود و در غزل از سعدی پیروی می‌کرد، انواع اشعار از قبیل ترکیب، ترجیع، مقطعات، رباعیات، مخمس، مستزاد، ماده تاریخ و معمیات در دیوانش دیده می‌شود.  

تاریخ ادبیات در ایران (۴ /۴۴۷-۴۵۳)؛ تذکرۀ روز روشن (۹۳).